####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00350
Uniform title: pratyabhijñahṛdaya Text version
Commentator : kṣemarāja
Editor : Chatterji J C

Description: 
E-text transcribed from volume 3 of the Kashmir Series of Texts and Studies.


Notes: 
This e-text was transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski.    Revision 0: June 26, 2016

Publisher : Research Department, Jammu and Kashmir State
Publication year : 1911
Publication city : Srinagar
Publication country : India
####################################################



प्. १) 
ओं नमो मङ्गलमूर्तये |

अथ

प्रत्यभिज्ञाहृदयम् |

नमः शिवाय सततं पञ्चकृत्यविधायिने |
चिदानन्दघनस्वात्मपरमर्थावभासिने || १ ||

शांकरोपनिषत्सारप्रत्यभिज्ञामहोदधेः |
क्षेमेणोद्ध्रियते सारः संसारविषशान्तये [क्, ख्, ग्: 
उद्धरामि परं सारं संसारविषशान्तिदम् || इति पाठः] || २ ||

इह ये सुकुमारमतयोऽकृततीक्ष्णतर्कशास्त्रपरिश्रमाः [ग्: 
कृततीक्ष्णशास्त्र इति पाठः] शक्तिपातोन्मिषित##-
शक्तिपातवशोन्मिषत्पारमेश्वरेति पाठः; ग्: समावेशाभिलाषाः इति 
पाठः] कतिचित् भक्तिभाजः तेषाम् ईश्वरप्रत्यभिज्ञोपदेशतत्त्वं 
[तत्त्वं हि

चिदानन्दैषणाज्ञानक्रियाणां सुस्फुटत्वतः |
शिव-शक्ति-सदीशान-विद्याख्यं तत्त्वपञ्चकम् ||

इति पञ्चकत्वेन आम्नातम् | उन्मील्यते इति तेषां कृते संक्षिप्य प्रकटीक्रियते इति 
वाक्यार्थः |] मनाक् उन्मील्यते |

प्. २) 

तत्र स्वात्मदेवताया एव सर्वत्र [ख्, ङ्: सर्वत्र इति पदं नास्ति] 
कारणत्वं सुखोपायप्राप्यत्वं महाफलत्वं च अभिव्यङ्क्तुमाह 
[क्, ग्: महाफलाभिव्यक्तिं चाह इति पाठः |]

चितिः स्वतन्त्रा विश्वसिद्धिहेतुः || १ ||

विश्वस्य - सदाशिवादेः भूम्यन्तस्य सिद्धौ-निष्पत्तौ प्रकाशने 
स्थित्यात्मनि [ख्, ङ्: स्वे चेत्यात्मनि इति पाठः] 
परप्रमातृविश्रान्त्यात्मनि च संहारे पराशक्तिरूपा चितिः एव भगवती 
स्वतन्त्रा - अनुत्तरविमर्शमयी [ख्, ङ्: तन्त्रानन्तविमर्शमयी इति 
पाठः] शिवभट्टारकाभिन्ना हेतुः - कारणम् | अस्यां हि 
प्रसरन्त्यां जगत् उन्मिषति व्यवतिष्ठते च निवृत्तप्रसरायां च [ख्, 
ग्: च इति पदं नास्ति] निमिषति - इति स्वानुभव एव अत्र साक्षी | अन्यस्य तु 
मायाप्रकृत्यादेः चित्प्रकाशभिन्नस्य अप्रकाशमानत्वेन [ख्: 
अप्रकाशत्वेन इति पाठः] असत्त्वात् न क्वचिदपि हेतुत्वम् [ङ्: असत्त्वादपि 
न क्वचित् हेतुत्वम् इति पाठः] प्रकाशमानत्वे तु प्रकाशैकात्म्यात् 
प्रकाशरूपा चितिरेव [ख्, ङ्: चिदेव इति पाठः] हेतुः

प्. ३) 

न त्वसौ कश्चित् [ग्: न त्वन्यः कश्चिदिति पाठः] | अत एव देशकालाकारा 
[यदुक्तम्

देशकालाकारभेदः संविदो नहि युज्यते |
तस्मादेकैव पूर्णाहं-विमर्शात्मा चिदुच्यते || इति |] एतत्सृष्टा 
एतदनुप्राणिताश्च [क्, ग्: एतत्प्राणिता इति पाठः] नैतत्स्वरूपं 
भेत्तुमलम् - इति व्यापक-नित्योदित-परिपूर्णरूपा इयम् [क्: 
परिपूर्णोऽयम् इति; ग्: परिपूर्णेयम् इति पाठः] | - इत्यर्थलभ्यमेव 
[क्, ग्, ङ्: इत्ययत्रलभ्यमेव इति पाठः] एतत् |

ननु जगदपि चितो भिन्नं नैव किञ्चित् अभेदे च कथं हेतुहेतुमद्भावः 
[क्: कथं हेतुसद्भाव इति पाठः] ? उच्यते | चिदेव भगवती 
स्वच्छस्वतन्त्ररूपा तत्तदनन्तजगदात्मना [क्, ग्, ङ्: जगदात्मना 
विश्वरूपेण इति पाठः] स्फुरति- इत्येतावत्परमार्थोऽयं 
कार्यकारणभावः | यतश्च इयमेव [क्: अतश्चेयमिति; ङ्: यत् च इयमेवेति 
पाठः] प्रमातृ-प्रमाण-प्रमेय-मयस्य विश्वस्य 
सिद्धौ-प्रकाशने हेतुः ततोऽस्याः स्वतन्त्रापरिच्छिन्नस्वप्रकाशरूपायाः 
[ख्, ङ्: स्वतन्त्राविच्छिन्नेति पाठः]

प्. ४) 

सिद्धौ अभिनवार्थप्रकाशनरूपं [ख्, ग्: सिद्धौ 
प्रकाशनेऽभिनवार्थप्रकाशनेति; क्: अभिनवप्रकाशरूपम् इति पाठः] न 
प्रमाणवराकमुपयुक्तम् उपपन्नं वा [नहि सूर्यप्रकाशने 
दीपान्तरमुपयुज्यते इति भावः |] | तदुक्तं त्रिकसारे

स्वपदा स्वशिरश्छायां यद्वल्लङ्घितुमीहते |
पादोद्देशे शिरो न स्यात्तथेयं बैन्दवी कला [यो लङ्घितुमीहते तस्य यथा 
पादोद्देशे शिरो न स्यात् तथा इयमित्यत्र संबन्धः |] ||

इति |

यतश्च इयं विश्वस्य सिद्धौ पराद्वयसामरस्यापादनात्मनि च संहारे 
हेतुः तत एव [क्, ङ्: अत एवेति पाठः] स्वतन्त्रा | 
प्रत्यभिज्ञातस्वातन्त्र्या सती भोगमोक्षस्वरूपाणां [ख्, ङ्: 
प्रत्यभिज्ञातस्वातन्त्र्या भोगमोक्षसिद्धीनां हेतुः इति पाठः] 
विश्वसिद्धीनां हेतुः | - इति आवृत्त्या व्याख्येयम् |

अपि च विश्वं - नील-सुख-देह-प्राणादि [नीलं 
बहिरिन्द्रियगम्यम् सुखमन्तरिन्द्रियगम्यम् प्राणादि जीवचेष्टागम्यम् |] 
तस्य या सिद्धिः - प्रमाणोपारोहक्रमेण [क्: प्रमाणोपहारक्रमेण 
इति; ग्: प्रमाणोपाहरणक्रमेणेति पाठः] विमर्शमयप्रमात्रावेशः 
[ख्: विमर्शमात्रावेश इति पाठः] सैव [यथा दूरस्थस्य अग्नेः 
अनुमितौ धूमः साधनं तद्वदित्यर्थः |] हेतुः [ख्, ङ्: स एव 
हेतुरिति पाठः] - परिज्ञाने उपायो यस्याः |

प्. ५) 

अनेन च सुखोपायत्वमुक्तम् | यदुक्तं श्रीविज्ञानभट्टारके

ग्राह्यग्राहकसंवित्तिः [क्: ग्राह्यग्राहकसंबन्ध इति पाठः] 
सामान्या सर्वदेहिनाम् |
योगिनां तु विशेषोऽयं संबन्धे सावधानता ||

इति |

चितिः - इति एकवचनं देशकालाद्यनवच्छिन्नताम् अभिदधत् [क्: 
अवच्छिन्नतामेवाभिधत् इति पाठः] समस्तभेदवादानाम् अवास्तवतां 
व्यनक्ति | स्वतन्त्र-शब्दो ब्रह्मवादवैलक्षण्यम् आचक्षाणः चितो 
माहेश्वर्यसारतां ब्रूते [क्: माहेश्वरतां ब्रूते इति; ख्, ङ्: 
माहेश्वरसारताम् इति पाठः] | विश्व इत्यादिपदम् अशेषशक्तित्वं 
[अशेषशक्तिमत्त्वम् इति पाठः] सर्वकारणत्वं सुखोपायत्वं 
महाफलं च आह || १ ||

ननु विश्वस्य यदि चितिः हेतुः तत् अस्या [ङ्: तदा अस्या इति पाठः] 
उपादानाद्यपेक्षायां भेदवादापरित्यागः स्यात् - इत्याशङ्क्य आह

स्वेच्छया स्वभित्तौ विश्वमुन्मी
लयति || २ ||

स्वेच्छया न तु ब्रह्मादिवत् अन्येच्छया

प्. ६) 

तयैव च [क्: तथैव चेति पाठः] न तु उपादानाद्यपेक्षया - एवं 
हि प्रागुक्तस्वातन्त्र्यहान्या चित्त्वमेव [क्:चित्तत्त्वमेव इति पाठः] न 
घटेत-स्वभित्तौ न तु अन्यत्र क्वापि प्राक् निर्णीतं विश्वं दर्पणे नगरवत् 
[क्, ग्: दर्पणनगरवत् इति समस्तः पाठः] अभिन्नमपि भिन्नमिव 
उन्मीलयति | उन्मीलनं च अवस्थितस्यैव [क्: उन्मीलयतीत्यनन्तरम् अवभासयति 
इत्यप्यधिकः पाठोस्ति] प्रकटीकरणम् | - इत्यनेन जगतः 
प्रकाशैकात्म्येन अवस्थानम् उक्तम् || २ ||

अथ विश्वस्य स्वरूपं विभागेन प्रतिपादयितुमाह

तन्नाना अनुरूपग्राह्यग्राहक-
भेदात् || ३ ||

तत् विश्वं नाना-अनेकप्रकारम् | कथं ? अनुरूपाणां [ख्: 
अनणुरूपाणाम् इति पाठः] - परस्परौचित्यावस्थितीनां ग्राह्याणां 
ग्राहकाणां [ग्राहकाः सप्त प्रमातारः ते च (१) शिवः 
(२) मन्त्रमहेश्वराः (३) मन्त्रेश्वराः (४) मन्त्राः 
(५) विज्ञानाकलाः (६) प्रलयाकलाः (७) सकलाः 
इत्यागमप्रसिद्धाः |] च भेदात् [क्: ग्राहकताभेदात् इति पाठः] ##-

प्. ७) 

सदाशिवतत्त्वे अहन्ताच्छादित-अस्फुटेदन्तामयं [क्: अहन्ताच्छादितेऽपि 
स्फुटे इदन्तामयम् इति पाठः] यादृशं परापररूपं विश्वं 
ग्राह्यं तादृगेव श्रीसदाशिवभट्टारकाधिष्ठितो मन्त्रमहेश्वराख्यः 
[ख्: भट्टारको मन्त्रमहेश्वराख्य इति पाठः] प्रमातृवर्गः 
परमेश्वरेच्छावकल्पिततथावस्थानः | ईश्वरतत्त्वे 
स्फुटेदन्ताहन्तासामानाधिकरण्यात्म [क्: समानाधिकारात्म इति; ग्: 
सामानाधिकरण्यात्मतया इति पाठः] यादृक् विश्वं ग्राह्यं तथाविध 
एव ईश्वरभट्टारकाधिष्ठितो मन्त्रेश्वरवर्गः | विद्यापदे [ग्: विद्यातत्त्वे 
इति; ख्: विद्यापदेश-श्रीमत् इति पाठः] 
श्रीमदनन्तभट्टारकाधिष्ठिता बहुशाखावान्तरभेदभिन्ना [ग्: 
अधिष्ठितानन्तबहुशाखेति; क्: बहुशाखा अवान्तर भिन्ना इति; ख्: 
अधिष्ठितबहुशाखेति पाठः] यथाभूता मन्त्राः प्रमातारः 
तथाभूतमेव भेदैकसारं विश्वमपि प्रमेयम् | मायोर्ध्वे यादृशा 
विज्ञानाकलाः कर्तृताशून्यशुद्धबोधात्मानः [ख्: कर्तृत्वशून्येति 
पाठः] तादृगेव तदभेदसारं [ख्: अभेदसारसकलेति समस्तः 
पाठः] सकल-प्रलयाकलात्मक-पूर्वावस्थापरिचितम् एषां 
प्रमेयम् | मायायां शून्यप्रमातॄणां [क्: मायायाः 
प्रमातॄणामिति पाठः] प्रलयकेवलिनां स्वो-

प्. ८) 

चितं प्रलीनकल्पं प्रमेयम् | क्षितिपर्यन्तावस्थितानां [क्: स्थितिपर्यन्तेति 
पाठः] तु सकलानां सर्वतो भिन्नानां परिमितानां तथाभूतमेव 
प्रमेयम् | तदुत्तीर्णशिवभट्टारकस्य प्रकाशैकवपुषः प्रकाशैकरूपा एव 
भावाः | श्रीमत्परमशिवस्य पुनः विश्वोत्तीर्ण-विश्वात्मक##-
ग्राहकं वा अपि तु श्रीपरमशिवभट्टारक एव इत्थं नानावैचित्र्यसहस्रैः 
[ङ्: इत्थमित्थमेतदिति नानाविधवैचित्र्येति पाठः] स्फुरति | - 
इत्यभिहितप्रायम् || ३ ||

यथा च भगवान् विश्वशरीरः तथा [यथा च इत्या 
अवतरणिकावाक्यपाठः ख्, ङ् पुस्तकाभ्यामुपन्यस्त]

चितिसंकोचात्मा चेतनोऽपि
संकुचितविश्वमयः || ४ ||

श्रीपरमशिवः स्वात्मैक्येन स्थितं विश्वं सदाशिवाद्युचितेन [ग्: 
सदाशिवाद्युदितेनेति; ख्, ङ्: सदाशिवाभ्युदितेन इति पाठः] रूपेण 
अवबिभासयिषुः पूर्वं 

प्. ९) 

चिदैक्याख्यातिमयानाश्रितशिवपर्याय-शून्यातिशून्यात्मतया 
प्रकाशाभेदेन प्रकाशमानतया स्फुरति ततः 
चिद्रसाश्यानतारूपाशेषतत्त्वभुवन [क्, ग्: रसाश्यानरूपः अशे.ष० 
इति पाठः] -भाव-तत्तत्प्रमात्राद्यात्मतयापि प्रथते | यथा च 
एवं भगवान् विश्वशरीरः तथा चितिसंकोचात्मा संकुचितचिद्रूपः [क्: 
असंकुचित इति पाठः] चेतनो ग्राहकोऽपि वटधानिकावत् 
संकुचिताशेषविश्वरूपः | तथा च सिद्धान्तवचनम्

विग्रहो विग्रही चैव सर्वविग्रहविग्रही |

इति | त्रिशिरोमतेऽपि

सर्वदेवमयः कायस्तं चेदानीं [ख्: कालस्तच्चेदानीम् इति पाठः] 
शृणु प्रिये |
पृथिवी कठिनत्वेन द्रवत्वेऽम्भः प्रकीर्तितम् ||

इत्युपक्रम्य

त्रिशिरोभैरवः साक्षाद्व्याप्य विश्वं व्यवस्थितः ||

इत्यन्तेन ग्रन्थेन ग्राहकस्य संकुचितविश्वमयत्वमेव [ख्, ङ्: 
ग्राहकेण संकुचितेति०; ग्: ग्राहकेणासंकुचित० इति पाठः] व्याहरति |

अयं च अत्राशयः - ग्राहकोऽपि अयं प्रकाशै-

प्. १०) 

कात्म्येन उक्तागमयुक्त्या च विश्वशरीरशिवैकरूप एव केवलं 
तन्मायाशक्त्या अनभिव्यक्तस्वरूपत्वात् [ख्: केवलं 
मायाशक्त्यनभिव्यक्तेति पाठः] संकुचित इव [ख्: एव इति पाठः] 
आभाति संकोचोऽपि विचार्यमाणः चिदैकात्म्येन प्रथमानत्वात् चिन्मय 
[यदुक्तं न्यायभूषणे कर्तृकर्मादिकारकलक्षणविचारे | संभूय 
कारकाणां क्रियाजनकत्वे हि तुल्यव्यापारत्वात् कः साधकतमार्थः 
स्वतन्त्रार्थो वा इति सार्वपारिषदं व्याकरणं विरुध्येत | अत एव 
ज्ञातृव्यापारस्य प्रमाणत्वमाहुः स च ज्ञातृव्यापारः चिद्रूपे ज्ञातरि 
तादात्म्येन स्थितत्वात् बोधात्मकः इति | तथा च अत्रैव विवक्षातः कारकाणि 
भवन्ति इति | यथा चितिः विश्वं साधयति चितिमासाद्य विश्वं भवति चित्या 
विश्वमीश्वरः करोति चितेः विश्वं भवति चितेः विकारो विश्वं भवति चितौ 
विश्वं स्थितमिति |] एव अन्यथा तु न किंचित् | - इति सर्वो ग्राहको 
विश्वशरीरः शिवभट्टारक एव [क्: विश्वशरीरशिवभट्टारक एवेति 
पाठः] | तदुक्तं मयैव

अख्यातिर्यदि न ख्याति ख्यातिरेवावशिष्यते |
ख्याति चेत् ख्यातिरूपत्वात् [क्: ख्यातिः ख्यातिरेव इति; ग्: यदि ख्यातिश्चेत् 
ख्यातिरेव इति पाठः] ख्यातिरेवावशिष्यते ||

इति | अनेनैव आशयेन श्रीस्पन्दशास्त्रेषु

प्. ११) 

यस्मात्सर्वमयो जीवः ......................... |

इत्युपक्रम्य

तेन शब्दार्थचिन्तासु [ख्, ङ्: तस्माच्छब्दार्थेति; ग्: तस्मात्सर्वार्थ इति 
पाठः] [अन्यथा तटः पिपतिषति इत्यादि-शब्दार्थचिन्तासु 
निश्चेतनस्य तटस्य कथमिच्छा घटेत |] न सावस्था न यः शिवः ||

इत्यादिना शिवजीवयोरभेद एव उक्तः [ङ्: जीवशिवयोरभेद उक्त इति पाठः; 
ङ्: एव पदं नास्ति] | एतत्तत्त्वपरिज्ञानमेव मुक्तिः 
एतत्तत्त्वापरिज्ञानमेव च बन्धः - इति भविष्यति एव एतत् || ४ ||

ननु ग्राहकोऽयं विकल्पमयः विकल्पनं च चित्तहेतुकं सति च चित्ते कथमस्य 
शिवात्मकत्वम् ? - इति शङ्कित्वा चित्तमेव निर्णेतुमाह

चितिरेव चेतनपदादवरूढा चेत्य-
संकोचिनी [ख्, ङ्: चेत्यभावैः संकोचिनी इति पाठः] चित्तम् || ५ ||

न चित्तं नाम अन्यत् किंचित् अपि तु सैव [क्: चितिरेवेति चित्तं न चान्यत्किंचित् इति; 
ग्: चित्तं नान्यत् किंचित् अपि तु सैव इति पाठः] भगवती तत् | तथा हि सा स्वं 
स्वरूपं

प्. १२) 

गोपयित्वा यदा संकोचं [क्, ग्: संकोचं इति पदं नास्ति] 
गृह्णाति तदा द्वयी गतिः कदाचित् उल्लसितमपि संकोचं गुणीकृत्य 
चित्प्राधान्येन स्फुरति कदाचित् संकोचप्रधानतया | चित्प्राधान्यपक्षे सहजे 
प्रकाशमात्रप्रधानत्वे विज्ञानाकलता [ग्: प्रधानविज्ञानाकलता इति 
पाठः] प्रकाशपरामर्शप्रधानत्वे तु विद्याप्रमातृता | तत्रापि 
क्रमेण संकोचस्य तनुतायाम् [क्: संकोचांशतनुतायाम् इति; 
संकोचतनुतायाम् इति पाठः] ईश-सदाशिवानाश्रितरूपता | 
समाधिप्रयत्नोपार्जिते तु चित्प्रधानत्वे [ग्: समाधिप्रयत्नोपार्जितेन 
चित्प्रधानत्वेन इति पाठः] शुद्धाध्वप्रमातृता क्रमात्क्रमं 
प्रकर्षवती | संकोचप्राधान्ये [क्: संकोचांशप्राधान्येन इति 
पाठः] तु शून्यादिप्रमातृता | एवमवस्थिते सति [ङ्: एवमेव स्थिते 
सति इति पाठः] चितिरेव संकुचितग्राहकरूपा चेतनपदात् अवरूढा - 
अर्थग्रहणोन्मुखी [क्: असंकुचितग्राहकरूपाच्चेतनादवरूढार्थग्रहेति 
पाठः] सती चेत्येन-नील-सुखादिना संकोचिनी 
उभयसंकोचसंकुचितैव चित्तम् | तथा च 

प्. १३) 

स्वाङ्गरूपेषु भावेषु पत्युर्ज्ञानं क्रिया च या |
मायातृतीये ते एव पशोः सत्त्वं रजस्तमः ||

इत्यादिना स्वातन्त्र्यात्मा [ग्: इति प्रत्यभिज्ञोक्तनीत्या स्वातन्त्र्येति पाठः] 
चितिशक्तिरेव ज्ञानक्रिया-मायाशक्तिरूपा पशुदशायां संकोचप्रकर्षात् 
[क्: संकोचप्रकाशात् इति पाठः] सत्त्व##-
[ग्: श्रीप्रत्यभिज्ञायामुक्तम् इति वाक्यं नास्ति] | अत एव 
श्रीतत्त्वगर्भस्तोत्रे विकल्पदशायामपि तात्त्विकस्वरूपसद्भावात् 
तदनुसरणाभिप्रायेण [ख्: तदनुसारिणा इति पाठः] उक्तम्

अत एव तु ये केचित्परमार्थानुसारिणः [क्: अत एव तु केषांचित्परमार्थेति 
पाठः] |
तेषां तत्र स्वरूपस्य [ग्, ङ्: तेषां तत्रापि रूपस्य (तत्रापि 
विकल्पदशायामपि) इति पर्यायोपेतः पाठः] स्वज्योतिष्ट्वं न लुप्यते ||

इति || ५ ||

चित्तमेव तु मायाप्रमातुः स्वरूपम् - इत्याह

तन्मयो मायाप्रमाता || ६ ||

देहप्राणपदं तावत् चित्तप्रधानमेव [ङ्: देहप्राणपदात् तावच्चित्तं 
प्रधानमेव इति पाठः] शून्य-

प्. १४) 

भूमिरपि चित्तसंस्कारवत्येव अन्यथा ततो व्युत्थितस्य 
स्वकर्तव्यानुधावनाभावः स्यात् - इति चित्तमय एव मायीयः प्रमाता | 
अमुनैव आशयेन शिवसूत्रेषु वस्तुवृत्तानुसारेण [ग्: 
वस्तुवृत्त्यनुसारेण इति पाठः]

चैतन्यमात्मा [चैतन्यमात्मा इति चेतयते इति चेतनः सर्वेष् ज्ञानेषु सर्वासु 
च क्रियासु स्वतन्त्रः तस्य भावः चैतन्यं सर्वज्ञानक्रियासंबन्धमयं 
परिपूर्णं स्वातन्त्र्यं तच्च परमशिवस्यैव भगवतः संभवति नान्येषां 
तत्परतन्त्राणामिति प्रथमसूत्रमुक्त्वा पुनः तृतीयोन्मेषे चित्तमात्मा इत्युक्तम् 
| अस्यार्थः यदेतत् विषयवासनाच्छुरितत्वात् नित्यं 
तदध्यवसायादिव्यापारबुद्ध्यहंकृन्मनोरूपं चित्तं तदेव अतति 
चिदात्मकस्वस्वरूपाख्यात्या सत्त्वादिवृत्त्यवलम्बनेन योनीः संचरति इति 
आत्मा अणुरित्यर्थः न तु चिदेकरूपस्य अस्य अतनमस्ति अत एव चैतन्यमात्मा इति 
स्वभावभूततात्त्विकैतत्स्वरूपप्रतिपादनाशयेन पूर्वमात्मा लक्षितः अनेन 
तु एतदीयसंकोचावभासप्रधानाणवदशौचित्येन इति न पूर्वापरवैषम्यम् |
] (१-१)

इत्यभिधाय मायाप्रमातृलक्षणावसरे पुनः

चित्तमात्मा (३-१)

इत्युक्तम् || ६ ||

अस्यैव सम्यक् स्वरूपज्ञानात् यतो मुक्तिः असम्यक् तु संसारः ततः तिलश 
एतत्स्वरूपं निर्भङ्क्तुमाह [ग्: विभङ्कुम् इति पाठः]

प्. १५) 

स चैको द्विरूपस्त्रिमयश्चतुरात्मा
सप्तपञ्चकस्वभावः || ७ ||

निर्णीतदृशा चिदात्मा शिवभट्टारक एव एक आत्मा न तु अन्यः कश्चित् 
प्रकाशस्य देशकालादिभिः भेदायोगात् जडस्य तु ग्राहकत्वानुपपत्तेः | 
प्रकाश एव यतः [ख्, ग्, ङ्: एव च इति पाठः] स्वातन्त्र्यात् 
गृहीतप्राणादिसंकोचः संकुचितार्थग्राहकतामश्नुते ततः असौ 
प्रकाशरूपत्व-संकोचावभासवत्त्वाभ्यां द्विरूपः | आणव 
[वामदेवेन च मलत्रयस्वरूपमभिहितमस्ति | यथा
गोपितस्वमहिम्नोऽस्य संमोहाद्विस्मृतात्मनः |
यः संकोचः स एवास्मिन्नाणवो मल उच्यते || १ ||

षट्कञ्चुकव्याप्तिवशाद्विलोपितनिजस्थितेः |
भूतदेहस्थितिर्यासौ मायीयो मल उच्यते || २ ||

यदन्तःकरणाधीनबुद्धिकर्मेन्द्रियादिभिः |
बहिर्व्याप्रियते कार्मं मलमेतस्य तन्मतम् || ३ ||

तत्र आणवेनैकेन मलेन संयुक्तो विज्ञानाकलः द्वाभ्यामाणव##-
मायीय-कार्ममलावृतत्वात् [ग्: मायीयाणवकार्ममलिनत्वात् इति 
पाठः] त्रिमयः [क्: मलान्त्रिमय इति पाठः] | शून्य##-

प्. १६) 

शरीरस्वभावत्वात् चतुरात्मा | सप्तपञ्चकानि - शिवादिपृथिव्यन्तानि 
[क्: पञ्चकानि पृथिव्यन्तानि इति शिवादि पदहीनः पाठः] 
पञ्चत्रिंशत्तत्त्वानि तत्स्वभावः | तथा शिवादि-सकलान्त##-
चिदानन्देच्छा-ज्ञान-क्रियाशक्तिरूपत्वेऽपि अख्यातिवशात् कला##-
च शिवैकरूपत्वेन [ख्, ङ्: शिवैकत्वेन इति पाठः] 
पञ्चत्रिंशत्तत्त्वमयत्वेन प्रमातृसप्तकस्वभावत्वेन 
चिदादिशक्तिपञ्चकात्मकत्वेन च अयं प्रत्यभिज्ञायमानो मुक्तिदः अन्यथा तु 
संसारहेतुः || ७ ||

एवं च

तद्भूमिकाः सर्वदर्शनस्तितयः || ८ ||

सर्वेषां चार्वाकादिदर्शनानां स्थितयः - सिद्धान्ताः तस्य एतस्य आत्मनो 
नटस्येव स्वेच्छावगृहीताः कृत्त्रिमा भूमिकाः [क्, ङ्: 
कृत्त्रिमभूमय इति पाठः] | तथा च 

चैतन्यविशिष्टं शरीरमात्मा |

इति चार्वाकाः |

प्. १७) 

नैयायिकादयो ज्ञानादिगुणगणाश्रयं बुद्धितत्त्वप्रायमेव आत्मानं 
संसृतौ मन्यन्ते अपवर्गे तु तदुच्छेदे शून्यप्रायम् |

अहं-प्रतीतिप्रत्येयः सुखदुःखाद्युपाधिभिः [क्: अहं-प्रत्ययः 
सुखदुःखेत्यादि पाठः | ग्, ख्: दुःखाद्युपाध्यभिभूत आत्मेति 
पाठः] तिरस्कृतः आत्मा-इति मन्वाना मीमांसका अपि बुद्धावेव 
निविष्टाः |

ज्ञानसंतान एव तत्त्वम् - इति सौगता बुद्धिवृत्तिषु एव पर्यवसिताः |

प्राण एव आत्मा - इति केचित् श्रुत्यन्तविदः [क्: शून्यवादिन इति 
पाठः] |

असदेव इदमासीत् - इत्यभावब्रह्मवादिनः शून्यभुवमवगाह्य स्थिताः |

माध्यमिका अपि एवमेव |

परा प्रकृतिः भगवान् वासुदेवः [क्: वासुदेवपदं नास्ति] 
तद्विस्फुलिङ्गप्राया एव जीवाः - इति पाञ्चरात्राः परस्याः प्रकृतेः 
परिणामाभ्युपगमात् अव्यक्ते एव अभिनिविष्टाः |

प्. १८) 

सांख्यादयस्तु विज्ञानाकलप्रायां भूमिम् अवलम्बन्ते [ख्, ग्: 
अवतिष्ठन्ते इति पाठः] |

सदेव इदमग्र आसीत्-इति ईश्वरतत्त्वपदमाश्रिता अपरे श्रुत्यन्तविदः [क्: 
शून्यान्तविद इति पाठः] |

शब्दब्रह्ममयं पश्यन्तीरूपम् [क्: मयं रूपं पश्यति इति 
पाठः] आत्मतत्त्वम् - इति वैयाकरणाः श्रीसदाशिवपदमध्यासिताः | 
एवमन्यदपि अनुमन्तव्यम् | एतच्च आगमेषु

बुद्धितत्त्वे स्थिता बौद्धा गुणेष्वेवार्हताः स्थिताः |
स्थिता वेदविदः पुंसि अव्यक्ते पाञ्चरात्रिकाः ||

इत्यादिना निरूपितम् |

विश्वोत्तीर्णमात्मतत्त्वम् - इति तान्त्रिकाः |
विश्वमयम् - इति कुलाद्याम्नायनिविष्टाः |
विश्वोत्तीर्णं विश्वमयं च - इति त्रिकादिदर्शनविदः [क्, ग्: 
दर्शनवादिन इति पाठः] |

एवम् एकस्यैव चिदात्मनो भगवतः स्वातन्त्र्यावभासिताः सर्वा इमा भूमिकाः 
स्वातन्त्र्यप्रच्छादनोन्मीलनतारतम्यभेदिताः अत एक

प्. १९) 

एव एतावद्व्याप्तिक [ग्: एतद्व्याप्त्या इति पाठः] आत्मा | मितदृष्टयस्तु 
अंशांशिकासु तदिच्छयैव अभिमानं ग्राहिताः येन देहादिषु भूमिषु 
[ख्, ग्: देहादिभूमिषु इति समस्तः पाठः] 
पूर्वपूर्वप्रमातृव्याप्तिसारताप्रथायामपि उक्तरूपां महाव्याप्तिं 
परशक्तिपातं विना न लभन्ते | यथोक्तम् 

वैष्णवाद्यास्तु ये केचिद्विद्यारागेण रञ्जिताः |
न विदन्ति परं देवं सर्वज्ञं ज्ञानशालिनम् [क्: सर्वज्ञं 
ज्ञानशालिनम् इति श्लोकपादो नास्ति] ||

इति | तथा

भ्रमत्येव तान्माया [क्, ग्: तन्माया इति पाठः] ह्यमोक्षे 
मोक्षलिप्सया |

इति |

त आत्मोपासकाः शैवं [ग्: अनात्मोपासका ह्येते इति पाठः] न 
गच्छन्ति परं पदम् ||

इति च |

अपि च सर्वेषां दर्शनानां - समस्तानां नीलसुखादिज्ञानानां याः 
स्थितयः - अन्तर्मुखरूपा विश्रान्तयः ताः तद्भूमिकाः - 
चिदानन्दघनस्वात्मस्वरूपाभिव्यक्त्युपायाः [ग्: चिदानन्दात्मरूपेति 
पाठः] | तथा हि 

प्. २०) 

यदा यदा बहिर्मुखं रूपं स्वरूपे विश्राम्यति तदा तदा 
बाह्यवस्तूपसंहारः अन्तःप्रशान्तपदावस्थितिः 
तत्तदुदेष्यत्संवित्संतत्यासूत्रणम् - इति सृष्टि-स्थिति##-
उद्वमन्ती संहरन्ती च सदा पूर्णा च [ख्, ङ्: संपूर्णा चेति 
पाठः] कृशा च उभय रूपा च अनुभयात्मा च अक्रममेव स्फुरन्ती 
[ग्: क्रमेणैव स्फुरन्ती इति पाठः] स्थिता | उक्तं च 
श्रीप्रतभिज्ञाटीकायाम्

तावदर्थावलेहेन [ख्: अर्थावहेलेन इति; ङ्: अर्थावहेलना उत्तिष्ठन्ति इति 
पाठः | ग्: पूर्णा च भविष्यति इति च पाठः] उत्तिष्ठति पूर्णा च भवति

इति | एषा च भट्टारिका क्रमात्क्रमम् अधिकमनुशील्यमाना स्वात्मसात्करोत्येव 
भक्तजनम् || ८ ||

यदि एवंभूतस्य आत्मनो विभूतिः तत् कथम् अयं मलावृतः अणुः 
कलादिवलितः संसारी अभिधीयते ? - इत्याह

प्. २१) 

चिद्वत्तच्छक्तिसंकोचात् [ख्: चिद्विभुः शक्तिसंकोचेति पाठः] 
मलावृतः
संसारी || ९ ||

यदा चिदात्मा परमेश्वरः स्वस्वातन्त्र्यात् अभेदव्याप्तिं [क्, ग्: 
स्वातन्त्र्याभेदवृत्तिव्याप्तिम् इति] निमज्ज्य भेदव्याप्तिम् [ङ्: 
अहेदप्राप्तिम् इति पाठः] अवलम्बते तदा तदीया इच्छादिशक्तयः असंकुचिता 
[क्: शक्तयः संकुचिता इति पाठः] अपि संकोचवत्यो भान्ति [ग्: 
भवन्ति इति पाठः] तदानीमेव च अयं मलावृतः संसारी भवति | तथा 
च अप्रतिहतस्वातन्त्र्यरूपा इच्छाशक्तिः संकुचिता सती अपूर्णंमन्यतारूपम् 
आणवं मलम् ज्ञानशक्तिः क्रमेण [क्: ज्ञानशक्तिक्रमेण इति 
पाठः] संकोचात् भेदे सर्वज्ञत्वस्य किंचिज्ज्ञत्वाप्तेः [ख्, ग्: 
भेदसर्वज्ञत्वकिंचिज्ज्ञत्वान्तःकरणेत्यादि पाठः] अनःकरण##-
इति पाठः] भिन्नवेद्यप्रथारूपं मायीयं मलम् क्रियाशक्तिः क्रमेण 
[क्: क्रियाशक्तिक्रमेण इति पाठः] भेदे 

प्. २२) 

सर्वकर्तृत्वस्य किंचित्कर्तृत्वाप्तेः कर्मेन्द्रियरूपसंकोचग्रहणपूर्वम् 
[ख्, ग्: भेदसर्वकर्तृत्वकिंचित्कर्तृत्वकर्मेन्द्रियेत्यादि पाठः] 
अत्यन्तं परिमिततां प्राप्ता शुभाशुभानुष्ठानमयं कार्मं मलम् | 
तथा सर्व-कर्तृत्व-सर्वज्ञत्व-पूर्णत्व-नित्यत्व##-
संसारी उच्यते स्वशक्तिविकासे तु शिव एव || ९ ||

ननु संसार्यवस्थायाम् अस्य किंचित् शिवतोचितम् अभिज्ञानमस्ति [ङ्: 
शिवतोचितं किञ्चिदभिज्ञानमस्ति ? इति पाठः] येन शिव एव 
तथावस्थितः ? - इत्युद्घोष्यते [ख्: येन तथावस्थानः शिव 
एवेत्युद्घोष्यते इति पाठः] | अस्ति | इत्याह

तथापि तद्वत् पञ्चकृत्यानि
करोति || १० ||

इह ईश्वराद्वयदर्शनस्य ब्रह्मवादिभ्यः अयमेव विशेषः यत् [क्: यतः 
इति पाठः]

सृष्टिसंहारकर्तारं विलयस्थितिकारकम् |
अनुग्रहकरं देवं प्रणतार्तिविनाशनम् ||

प्. २३) 

इति श्रीमत्स्वच्छन्दादिशासनोक्तनीत्या सदा पञ्चविधकृत्यकारित्वं 
चिदात्मनो भगवतः | यथा च भगवान् शुद्धेतराध्वस्फारणक्रमेण 
स्वरूपविकासरूपाणि सृष्ट्यादीनि करोति तथा संकुचितचिच्छक्तितया [ङ्: 
तथा तथा संकुचच्छक्तितया इति पाठः] संसारभूमिकायामपि 
पञ्चकृत्यानि विधत्ते | तथा हि

तदेवं व्यवहारेऽपि प्रभुर्देहादिमाविशन् |
भान्तमेवान्तरर्थौघमिच्छया भासयेद्बहिः ||

इति प्रत्यभिज्ञाकारिकोक्तार्थदृष्ट्या [ग्: प्रत्यभिज्ञाकारोक्तदृशा इति 
पाठः] देहप्राणादिपदम् आविशन् चिद्रूपो महेश्वरो [ख्: 
चिद्रूपमहेश्वर इति समस्तः पाठः] बहिर्मुखीभावावसरे 
नीलादिकमर्थं नियतदेशकालादितया यदा आभासयति तदा 
नियतदेशकालाद्याभासांशे अस्य [ख्, ङ्: अस्य पदं नास्ति] 
स्रष्टृता अन्यदेशकालाद्याभासांशे अस्य संहर्तृता नीलाद्याभासांशे 
स्थापकता भेदेन आभासांशे [क्: भेदनांशे इति; ङ्: भेदेनाभेदांशे 
इति पाठः] विलयकारिता प्रकाशैक्येन प्रकाशने अनुग्रहीतृता | यथा च 

प्. २४) 

सदा पञ्चविधकृत्यकारित्वं भगवतः तथा मया वितत्य स्पन्दसंदोहे 
निर्णीतम् |

एवमिदं पञ्चविधकृत्यकारित्वम् [ख्, ङ्: पञ्चकृत्येति 
पाठः] आत्मीयं सदा दृढप्रतिपत्त्या परिशील्यमानं माहेश्वर्यम् 
उन्मीलयत्येव [ख्: माहेश्वर्यमेवोन्मीलयेत् इति पाठः] भक्तिभाजाम् | 
अत एव ये सदा एतत् [क्: सदैव तत् इति; ग्: सदैवैतत्परिशीलयन्त इति पाठः] 
परिशीलयन्ति ते स्वरूपविकासमयं विश्वं जानाना जीवन्मुक्ता##-
बद्धात्मानः || १० ||

न च अयमेव प्रकारः पञ्चविधकृत्यकारित्वे [क्, ग्, ङ्: 
पञ्चकृत्यकारित्वे इति पाठः] यावत् अन्योऽपि कश्चित् रहस्यरूपोऽस्ति [क्: 
अन्यदपि किंचिद्रहस्यरूपमस्तीति पाठः] | - इत्याह

आभासन [क्: आभासमान इति]-रक्ति-विमर्शन##-
पन-विलापनतस्तानि [क्, ग्, ङ्: बीजावस्थानतद्विलापनेति 
पाठः] || ११ ||

पञ्चविधकृत्यानि [क्, ग्, ङ्: पञ्चकृत्यानि इति] करोति - 
इति पूर्वतः संबध्यते [क्, ग्: पूर्वेण संबन्ध इति च पाठः] |

प्. २५) 

श्रीमन्महार्थदृष्ट्या दृगादिदेवीप्रसरणक्रमेण [क्: 
महादृगादिदेवीप्रसरणक्रमेणेति पाठः] यत् यत् आभाति तत् तत् सृज्यते 
तथा सृष्टे पदे [ङ्: पदे इति पदं नास्ति] तत्र यदा प्रशान्तनिमेषं 
कंचित् कालं रज्यति तदा स्थितिदेव्या तत् स्थाप्यते 
चमत्कारापरपर्यायविमर्शनसमये [ख्, ङ्: विमर्शसमये इति 
पाठः] तु संह्रियते | यथोक्तं श्रीरामेण

समाधिवज्रेणाप्यन्यैरभेद्यो भेदभूधरः |
परामृष्टश्च नष्टश्च त्वद्भक्तिबलशालिभिः [क्: भक्तिभरशालिभिरिति 
पाठः] ||

इति | यदा तु संह्रियमाणमपि एतत् अन्तः विचित्राशङ्कादिसंस्कारम् आधत्ते तदा 
तत् पुनः उद्भविष्यत्संसारबीजभावमापन्नं विलयपदम् अध्यारोपितम् | 
यदा पुनः तत् तथा अन्तः स्थापितम् अन्यत् वा [क्: पुनस्तदन्तस्तथा 
स्थापितमन्यदा इति पाठः] अनुभूयमानमेव हठपाकक्रमेण 
अलंग्रासयुक्त्या चिदग्निसाद्भावम् आपद्यते तदा पूर्णतापादनेन अनुगृह्यते 
एव | ईदृशं च पञ्चविधकृत्यकारित्वं [ग्: 
ईदृशपञ्चकृत्यकारिता सदा संनिहितापि इति पाठः] सर्वस्य

प्. ८) 

सदा संनिहितमपि सद्गुरूपदेशं विना न प्रकाशते इति सद्गुरुसपर्यैव 
एतत्प्रथार्थम् अनुसर्तव्या [क्: सद्गुरूपसत्त्यैवेति अनुमन्तव्येति च 
पाठः] || ११ ||

यस्य पुनः सद्गुरूपदेशं विना एतत्परिज्ञानं नास्ति तस्य 
अवच्छादितस्वस्वरूपाभिः [क्: तस्य छादितस्वरूपाभिः इति पाठः; 
निजाभिः इति पदं ङ् पुस्तकादुपक्षिप्तम्] निजाभिः शक्तिभिः 
व्यामोहितत्वं [ग्: शक्तिव्यामोहितत्वं संसारित्वमित्याहेति पाठः] 
भवति | इत्याह

तदपरिज्ञाने स्वशक्तिभिर्व्यामोहि- [ख्: स्वशक्तिव्यामोहितता इति; ङ्: 
शक्तिव्यामोहितत्वम् इति पाठः]
तता संसारित्वम् || १२ ||

तस्य एतस्य सदा [क्, ग्: तदा इति पाठः] संभवतः 
पञ्चविधकृत्यकारित्वस्य अपरिज्ञाने - 
शक्तिपातहेतुकस्वबलोन्मीलनाभावात् अप्रकाशने स्वाभिः शक्तिभिः 
व्यामोहितत्वं - विविधलौकिकशास्त्रीयशङ्काशङ्कुकीलितत्वं यत् इदमेव 
संसारित्वम् | तदुक्तं श्रीसर्ववीरभट्टारके

प्. २७) 

अज्ञानाच्छङ्कते लोकस्ततः सृष्टिश्च संहृतिः ||

इति |

मन्त्रा वर्णात्मकाः सर्वे सर्वे वर्णाः शिवात्मकाः [क्, ग्: मन्त्राः 
शिवात्मका इति पाठः] ||

इति च | तथा हि-चित्प्रकाशात् अव्यतिरिक्ता नित्योदितमहामन्त्ररूपा [क्, 
ग्: नित्योदितमन्त्ररूपा इति पाठः] पूर्णाहंविमर्शमयी या इयं परा 
वाक्शक्तिः आदि-क्षान्तरूपाशेषशक्तिचक्रगर्भिणी [क्: 
आदिक्षान्तशेषशक्तीति पाठः] सा तावत् पश्यन्तीमध्यमादिक्रमेण 
[ख्, ङ्: मध्यमादिग्राहकेति पाठः] ग्राहकभूमिकां भासयति 
| तत्र च परारूपत्वेन स्वरूपम् अप्रथयन्ती [क्: स्वरूपं प्रथयन्तीति 
पाठः] मायाप्रमातुः अस्फुटासाधारणार्थावभासरूपां 
प्रतिक्षणं [क्, ग्: अर्थाभासां प्रतिक्षणे इति पाठः] नवनवां 
विकल्पक्रियामुल्लासयति शुद्धामपि च अविकल्पभूमिं तदाच्छादितामेव 
दर्शयति | तत्र च ब्राह्म्यादिदेवतादिष्ठितककारादिविचित्रशक्तिभिः व्यामोहितो 
[ख्, ङ्: शक्तिव्यामोहित इति पाठः] देहप्राणादिमेव परिमितम् 
अवशम् आत्मानं मन्यते मूढजनः | ब्राह्म्यादिदेव्यः पशुदशायां 
भेद-

प्. २८) 

विषये सृष्टिस्थिती अभेदविषये च संहारं प्रथयन्त्य [क्: प्रयान्त्य इति 
पाठः] परिमितविकल्पपात्रतामेव संपादयन्ति पतिदशायां तु भेदे 
संहारम् अभेदे च सर्गस्थिती प्रकटयन्त्यः क्रमात्क्रमं विकल्पनिर्ह्रासनेन 
[क्: विकल्पह्रासेन इति पाठः] श्रीमद्भैरवमुद्रानुप्रवेशमयीं 
महतीम् अविकल्पभूमिमेव उन्मीलयन्ति |

सर्वो [विज्ञानभैरवेपि

सर्वज्ञः सर्वकर्ता च व्यापकः परमेश्वरः |
स एवाहं शैवधर्म इति दार्ढ्याच्छिवो भवेत् || इति |] ममायं विभव 
इत्येवं परिजानतः [क्, ग्: इत्येवं परीत्यादि-पादत्रयहीनः 
पाठः] |
विश्वात्मनो विकल्पानां प्रसरेऽपि महेशता ||

इत्यादिरूपां चिदानन्दावेशमग्नां शुद्धविकल्पशक्तिम् [क्, ग्: 
नन्दावेशसाराम् इति अशुद्धां विकल्पशक्तिमिति च; ख्: शुद्धविकल्पां शक्तिम् 
शुद्धामविकल्पेति पाठान्तरयुक्तः पाठः] उल्लासयन्ति | ततः उक्तनीत्या 
स्वशक्तिव्यामोहिततैव [क्: शक्तिभिर्व्यामोहितत्वम् इति पाठः] 
संसारित्वम् |

किंच चितिशक्तिरेव भगवती विश्ववमनात् [क्: विश्वावसाननात् इति 
पाठः]

प्. २९) 

संसारवामाचारत्वाच्च वामेश्वर्याख्या सती खेचरी-गोचरी-दिक्चरी##-
बहिष्करणभावाभावस्यभावैरिति पाठः] परिस्फुरन्ती 
पशुभूमिकाभ्यां शून्यपदविश्रान्ता [क्: विश्रान्तकिंचित् इति 
पाठः] किंचित्कर्तृत्वाद्यात्मक-कलादिशक्त्यात्मना खेचरीचक्रेण 
[ख्: खेचरीक्रमेण इति; ग्: खेचरीत्वक्रमेणेति पाठः] 
गोपितपारमार्थिकचिद्गगनचरीत्वस्वरूपेण [क्: गगनचरीत्वक्रमेण इति 
पाठः] चकास्ति भेदनिश्चयाभिमान##-
गोपिताभेदनिश्चयाद्यात्मकपारमार्थिकस्वरूपेण प्रकाशते 
भेदालोचनादिप्रधानबहिष्करणदेवतात्मना [क्, ग्: 
प्रधानताबहिष्करणेति पाठः] च दिक्चरीचक्रेण 
गोपिताभेदप्रथात्मकपारमार्थिकस्वरूपेण स्फुरति सर्वतो 
व्यवच्छिन्नाभासस्वभावप्रमेयात्मना च भूचरीचक्रेण 
गोपितसार्वात्म्यस्वरूपेण [ख्: सर्वात्मस्वरूपेणेति पाठः] 
पशुहृदयव्यामोहिना भाति | पतिभूमिकायां तु सर्व-

प्. ३०) 

कर्तृत्वादिशक्त्यात्मकचिद्गगनचरीत्वेन अभेदनिश्चयाद्यात्मना गोचरीत्वेन 
अभेदालोचनाद्यात्मना दिक्चरीत्वेन स्वाङ्गकल्पाद्वयप्रथासारप्रमेयात्मना 
च भूचरीत्वेन पतिहृदयविकासिना [क्: पतिहृदये विकासिता इति 
पाठः] स्फुरति | तथा च उक्तं [तथा चेत्यारभ्य मुक्तिबन्धदा 
इत्यन्तः पाठः क्, ग् पु० नास्ति उपन्यस्तश्चात्र ख्, ङ् पुस्तकाभ्यां 
तत्र ङ् पु० पूर्णाविच्छिन्नमात्रास्तु इति पाठः] 
सहजचमत्कारपरिजनिताकृतकादरेण भट्टदामोदरेण विमुक्तकेषु

पूर्णावच्छिन्नमात्रन्तर्बहिष्करणभावगाः |
वामेशाद्याः परिज्ञानाज्ञानात्स्युर्मुक्तिबन्धदाः ||

इति | एवं च निजशक्तिव्यामोहिततैव संसारित्वम् |

अपि च चिदात्मनः परमेश्वरस्य स्वा अनपायिनी [क्, ग्: सानपायिनीति 
पाठः] एकैव स्फुरत्तासारकर्तृतात्मा ऐश्वर्याशक्तिः [क्: 
स्फुरणसारा कर्तृता आत्मैश्वर्यशक्तिरिति पाठः] | सा यदा स्वरूपं 
गोपयित्वा [ख्: गूहयित्वा इति पाठः] पाशवे पदे

प्. ३१) 

प्राणापान-समान-शक्तिदशाभिः जाग्रत्स्वप्न [आत्मा मनसा 
मन इन्द्रियेण इन्द्रियमर्थेन संयुज्यते इति चतुष्टयसंनिकर्षः जाग्रदवस्था | 
आत्मा मनसा मनो विषयेण इति त्रितयसंनिकर्षः स्वप्नावस्था | आत्मा विषयेण 
इति द्वयोः संनिकर्षः सुषुप्तिः | केवलात्मसंनिकर्षः तुर्या | 
निस्तरङ्गमहोदधिकल्पावस्थानं तु तुर्यातीतावस्था इति |] 
सुषुप्तभूमिभिः देह-प्राण-पुर्यष्टककलाभिश्च व्यामोहयति तदा 
तद्व्यामोहितता संसारित्वम् [क्: तदा व्यामोहता संसारीति पाठः] यदा 
तु मध्यमामोल्लासाम् उदानशक्तिं विश्वव्याप्तिसारां च व्यानशक्तिं [क्: 
धामोल्लासात् उदानशक्तिव्याप्तिसारां व्यानेति; ख्: उदानशक्तिं व्याप्तीति 
विश्वपदहीनः पाठः] तुर्यदशारूपां तुर्यातीतदशारूपां च 
चिदानन्दघनाम् उन्मीलयति तदा देसाद्यवस्थायामपि पतिदशात्मा 
जीवन्मुक्तिर्भवति | एवं त्रिधा स्वशक्तिव्यामोहितता व्याख्याता | चिद्वत् इति 
(९) सूत्रे चित्प्रकाशो गृहीतसंकोचः संसारी इत्युक्तम् इह तु 
स्वशक्तिव्यामोहितत्वेन अस्य संसारित्वं भवति - इति भङ्ग्यन्तरेण उक्तम् | 
एवं संकुचितशक्तिः प्राणादिमानपि यदा स्वशक्तिव्यामोहितो न भवति तदा 
अयम्

प्. ३२) 

............................... शरीरि परमेश्वरः [क्: परमेश्वर एवेति एव पदाधिकः 
पाठः] |

इत्याम्नायस्थित्या शिवभट्टारक एव - इति भङ्ग्या निरूपितं भवति | 
यदागमः

मनुष्यदेहमास्थाय छन्नास्ते परमेश्वराः |

इति | उक्तं च प्रत्यभिज्ञाटीकायाम्

शरीरमेव घटाद्यपि वा ये षट्त्रिंशत्तत्वमयं
शिवरूपतया पश्यन्ति तेऽपि सिध्यन्ति [क्: शरीरमेव ये 
षट्त्रिंशत्तत्त्वमयं शिवरूपतया पश्यन्ति अर्चयन्ति च तेपि सिध्यन्ति 
घटादिकमपि तथाभिनिविशन्ति तेपि इति नास्त्यत्र विवाद इत्युक्तसूत्रार्थेति 
पाठः]

इति || १२ ||

उक्तसूत्रार्थप्रातिपक्ष्येण तत्त्वदृष्टिं दर्शयितुमाह

तत्परिज्ञाने चित्तमेव अन्तर्मु-
खीभावेन [क्, ग्: अन्तर्मुखीभावे चेतनेति पाठः] 
चेतनपदाध्यारो- [ख्: पदाद्यारोपात् इति पाठः]
हात् चितिः || १३ ||

पूर्वसूत्रव्याख्याप्रसङ्गेन प्रमेयदृष्ट्या [क्: दृष्ट्या 
विततप्रायमेतत् शब्दसंगत्या व्याक्रियते इति पाठः] वितत्य

प्. ३३) 

व्याख्याप्रायमेतत् सूत्रम् शब्दसंगत्या तु अधुना व्याख्यायते | तस्य 
आत्मीयस्य पञ्चकृत्यकारित्वस्य परिज्ञाने सति 
अपरिज्ञानलक्षणकारणापगमात् [क्, ग्: करणापगमादिति 
पाठः] स्वशक्तिव्यामोहिततानिवृत्तौ स्वातन्त्र्यलाभात् [क्: 
स्वातन्त्र्यालाभादिति पाठः] प्राक् व्याख्यातं यत् चित्तं तदेव संकोचिनीं 
बहिर्मुखतां [क्: संकोचिनी बहिर्मुखताइति पाठः] जगत् 
अन्तर्मुखीभावेन चेतनपदाध्यारोहात् - ग्राहकभूमिकाक्रमणक्रमेण 
संकोचकलाया अपि विगलनेन [ग्: विगलने इति सप्तमीनिर्दिष्टः पाठः] 
स्वरूपापत्त्या चितिर् भवति स्वां [तथा चोक्तम्

स पुनः शाम्भवेच्छातः शिवाभेदं परामृशन् |
क्रमान्मन्त्रेश-तन्नेतृरूपो याति शिवात्मताम् || इति] चिन्मयीं परां 
भूमिमाविशति [क्: पराभूमिम् इति समस्तः पाठः] इत्यर्थः || १३ ||

ननु यदि पारमार्थिकं चिच्छक्तिपदं सकलभेदकवलनस्वभावं तत् अस्य 
मायापदेऽपि तथारूपेण भवितव्यं यथा जलदाच्छादित-

प्. ३४) 

स्यापि भानोः भावावभासकत्वम् | इत्याशङ्क्य आह

चितिवह्निरवरोहपदे छन्नोऽपि
मात्रया मेयेन्धनं प्लु-
ष्यति || १४ ||

चितिरेव विश्वग्रसनशीलत्वात् वह्निः असौ एव अवरोहपदे [क्, ग्: चितिरेव 
ग्रसनेति विश्वपदहीनः असावारोहिपदे इति च पाठः] - 
मायाप्रमातृतायां छन्नोऽपि - स्वातन्त्र्यात् आच्छादितस्वभावोऽपि 
भूरिभूतिच्छन्नाग्निवत् मात्रया - अंशेन [ख्, ङ्: 
मात्रयाप्यचेतनया नीलेति; क्: पीतादिमेयमेवेन्धनमिति पाठः] 
नीलपीतादिप्रमेयेन्धनं प्लुष्यति - स्वात्मसात् करोति | मात्रापदस्य इदम् 
आकूतम् - यत् कवलयन् अपि सार्वात्म्येन न ग्रसते अपि तु अंशेन 
संस्कारात्मना उत्थापयति [ग्: सर्वात्मकत्वेनेति पाठः | क्, ग्: 
संस्कारात्मकं तत्स्थापयतीति च पाठः] | ग्रासकत्वं च 
सर्वप्रमातॄणां स्वानुभवत एव सिद्धम् | यदुक्तं श्रीमदुत्पलदेवपादैः 
निजस्तोत्रेषु

प्. ३५) 

वर्तन्ते जन्तवोऽशेषा अपि ब्रह्मेन्द्रविष्णवः |
ग्रसमानास्ततो वन्दे देव विश्वं भवन्मयम् ||

इति || १४ ||

यदा पुनः करणेश्वरीप्रसरसंकोचं संपाद्य 
सर्गसंहारक्रमपरिशीलनयुक्तिम् [क्: सर्वसंहारेति पाठः] आविशति 
तदा

बललाभे विश्वमात्मसात्क-
रोति || १५ ||

चितिरेव देहप्राणाद्याच्छादननिमज्जनेन स्वरूपम् उन्मग्नत्वेन स्फारयन्ती 
बलम् यथोक्तं 

तदाक्रम्य बलं मन्त्राः....................... |

इति | एवं च बललाभे - उन्मग्नस्वरूपाश्रयणे [क्: 
तन्मज्जनस्वरूपाश्रयेणेति; ग्: श्रयत्वेनेति पाठः] क्षित्यादि##-
तदुक्तं [ग्: यथोक्तमिति पाठः] पूर्वगुरुभिः स्वभाषामयेषु 
क्रमसूत्रेषु

यथा वह्निरुद्बोधितो दाह्यं दहति तथा विष-
यपाशान् भक्षयेत्

इति |

प्. ३६) 

न चैवं वक्तव्यम् - विश्वात्मसत्काररूपा [ख्: विश्वात्मसाक्षात्कारेति 
पाठः] समावेशभूः कादाचित्की कथम् उपादेया [क्, ङ्: 
उपादेयमिति; ख्: उपादेया स्यादिति पाठः] इयं स्यात् इति यतो 
देहाद्युन्मज्जननिमज्जनवशेन इदम् अस्याः कादाचित्कत्वम् इव आभाति | वस्तुतस्तु 
चितिस्वातन्त्र्यावभासितदेहाद्युन्मज्जनात् [क्, ग्: स्वातन्त्र्यावभासितं 
देहेत्यादि पाठः; ख्: उन्मज्जनादि एवेति पाठः] एव कादाचित्कत्वम् | एषा तु 
सदैव प्रकाशमाना अन्यथा तत् देहादि अपि न प्रकाशेत | अत एव 
देहादिप्रमातृताभिमाननिमज्जनाय अभ्यासः [ङ्: निमज्जनया अभ्यास 
इति पाठः] न तु सदा प्रथमानतासारप्रमातृताप्राप्त्यर्थम् [ग्: 
सारपरप्रमातृता इति पाठः]

इति श्रीप्रत्यभिज्ञाकाराः || १५ ||

एवं च

चिदानन्दलाभे देहादिषु चेत्यमाने- [देहादिष्वपि चेत्येति पाठः]
ष्वपि चिदैकात्म्यप्रतिपत्तिदार्ढ्यं
जीवन्मुक्तिः || १६ ||

विश्वात्मसात्कारात्मनि समावेशरूपे चिदानन्दे लब्धे व्युत्थानदशायां 
दलकल्पतया देहप्राणनीलसुखादिषु आभासमानेषु अपि

प्. ३७) 

यत्समावेशसंस्कारबलात् प्रतिपादयिष्यमाणयुक्तिक्रमोपबृंहितात् 
[ख्, ङ्: मुक्तिक्रमेणेति पाठः] चिदैकात्म्यप्रतिपत्तिदार्ढ्यम् ##-
सैव जीवन्मुक्तिः - जीवतः प्राणान् अपि धारयतो मुक्तिः 
प्रत्यभिज्ञातनिजस्वरूपविद्राविताशेषपाशराशित्वात् [ख्, ङ्: मुक्तिः 
निजस्वरूपविद्रावितेति पाठः | क्: रूपे विद्रावितेति पाठः] | यथोक्तं 
स्पन्दशास्त्रे

इति वा यस्य संवित्तिः क्रीडात्वेनाखिलं जगत् |
स पश्यन्सततं [क्: संपश्यन् इति पाठः] युक्तो जीवन्मुक्तो न 
संशयः ||

इति || १६ ||

अथ कथं चिदानन्दलाभो भवति ? - इत्याह

मध्यविकासाच्चिदानन्द-
लाभः || १७ ||

सर्वान्तरतमत्वेन वर्तमानत्वात् तद्भित्तिलग्नतां विना च कस्यचित् अपि 
स्वरूपानुपपत्तेः [ग्: स्वात्मत्वानुपपत्तेः इति पाठः] संविदेव 
भगवती मध्यम् | सा तु मायादशायां तथाभूतापि स्वरूपं [ग्: 
स्वात्मस्वरूपमिति पाठः] गूहयित्वा 

प्. ३८) 

प्राक् संवित्प्राणे परिणता

इति नीत्या प्राणशक्तिभूमिं [यथा सर्ववाहनसंपत्समृद्धोपि राजा 
स्वेच्छया पद्भ्यां गच्छति तथेयं संविद्भगवत्यपि स्वेच्छया 
परिमितप्रमात्रात्मदेहादिभूमिं स्वीकुरुते इति भावः] स्वीकृत्य 
अवरोहक्रमेण बुद्धिदेहादिभुवम् अधिशयाना नाडीसहस्रसरणिम् [ख्: 
नानानाडीति पाठः] अनुसृता | तत्रापि च 
पलाशपर्णमध्यशाखान्यायेन आ ब्रह्मरन्ध्रात् अधोवक्त्रपर्यन्तं 
प्राणशक्तिब्रह्माश्रयमध्यमनाडीरूपतया [क्: 
प्राणशक्तिर्ब्रह्माश्रयमध्यनाडीरूपत्वेनेति; प्राणब्रह्माश्रयेण 
मध्यमब्रह्मनाडीरूपतयेति; ग्: ब्रह्माशयेति पाठः] प्राधान्येन 
स्थिता तत एव सर्ववृत्तीनाम् [ख्: सर्वचित्तवृत्तीनामिति; ङ्: सर्ववृत्तीनां 
प्रलयात् इति पाठः] उदयात् तत्रैव च विश्रामात् [क्: विश्रमणादिति 
पाठः] | एवंभूतापि एषा पशूनां [पशवः अविज्ञातपरतत्त्वाः | 
तथा च

अविज्ञाते परे तत्त्वे योगाभ्यासो हि निष्फलः |
विज्ञाते च परे तत्त्वे योगाभ्यासो हि निष्फलः || इति] निमीलितस्वरूपैव स्थिता 
[ख्: स्वरूपावस्थितेति पाठः] |

प्. ३९) 

यदा तु उक्तयुक्तिक्रमेण सर्वान्तरतमत्वे मध्यभूता [ख्, ङ्: 
तमत्वेन संभूता इति पाठः] संविद्भगवती विकसति यदि वा 
वक्ष्यमाणक्रमेण मध्यभूत ब्रह्मनाडी [ख्: मध्या ब्रह्मनाडीति 
पाठः] विकसति तदा तद्विकासात् चिदानन्दस्य उक्तरूपस्य लाभः - 
प्राप्तिर्भवति | ततश्च प्रागुक्ता जीवन्मुक्तिः || १७ ||

मध्यविकासे युक्तिमाह [ख्, ङ्: विकासे जीवन्मुक्तियुक्तिमिति पाठः]

विकल्पक्षय-शक्तिसंकोचविकास-
वाहच्छेदाद्यन्तकोटिनिभाल-
नादय इहोपायाः [ख्: दयो ह्युपाया इति; क्: उपाय इत्येकवचनान्तः 
पाठः] || १८ ||

इह मध्यशक्तिविकासे विकल्पक्षयादय [ख्: सूत्रादनन्तरम् 
प्राणावारोहारोहच्छेदा विकल्पक्षयादय इति पाठः] उपायाः | 
प्रागुपदिष्टपञ्चविधकृत्यकारित्वाद्यनुसरणेन सर्वमध्यभूतायाः 
संविदो विकासो जायते - इति अभिहितप्रायम् | उपायान्तरम् अपि तु उच्यते - 
प्राणायाम-मुद्राबन्धादिसम-

प्. ४०) 

स्तयन्त्रणातन्त्रत्रोटनेन [ख्: समस्तयन्त्रत्रोटनेनेति; ख्: हृदयनिहितेति च 
समस्तः पाठः] सुखोपायमेव हृदये निहितचित्तः [ग्: 
संनिहितेति] उक्तयुक्त्या स्वस्थितिप्रतिबन्धकं [क्: प्रतिबन्धनात् इति च 
पाठः] विकल्पम् अकिंचिच्चिन्तकत्वेन प्रशमयन् अविकल्पपरामर्शेन 
देहाद्यकलुषस्वचित्प्रमातृतानिभालनप्रवणः अचिरादेव उन्मिषद्विकासां 
तुर्य-तुर्यातीतसमावेशदशाम् आसादयति | यथोक्तम् 

विकल्पहानेनैकाग्र्यात्क्रमेणेश्वरतापदम् |

इति श्रीप्रत्यभिज्ञायाम् | श्रीस्पन्देऽपि

यदा क्षोभः प्रलीयेत तदा स्यात्परमं पदम् ||

इति | श्रीज्ञानगर्भेऽपि

विहाय सकलाः क्रिया जननि मानसीः सर्वतो
विमुक्तकरणक्रियानुसृतिपारतन्त्र्योज्ज्वलम् |
स्थितैस्त्वदनुभावतः [ख्: स्थितस्त्वदनुभावेति पाठः] सपदि वेद्यते 
सा परा
दशा नृभिरतन्द्रितासमसुखामृतस्यन्दिनी [ख्: तन्द्रिता शमसुखेति 
पाठः] ||

इति | अयं च उपायो मूर्धन्यत्वात् [क्: मूर्धत्वादिति पाठः] 
प्रत्यभिज्ञायां

प्. ४१) 

प्रतिपादितत्वात् आदौ उक्तः | शक्तिसंकोचादयस्तु [ख्: शक्तिसंकोचः 
प्रतिपादितः प्रदर्श्यते इत्येतेषामेकवचनत्वेनैव पाठः] यद्यपि 
प्रत्यभिज्ञायां न प्रतिपादिताः तथापि आम्नायिकत्वात् अस्माभिः प्रसङ्गात् 
प्रदर्श्यन्ते बहुषु [उपायेषु |] हि प्रदर्शितेषु कश्चित् केनचित् प्रवेक्ष्यति 
[क्: केन प्रविशेत् इति पाठः] इति |

शक्तेः संकोच - इन्द्रियद्वारेण प्रसरन्त्या एव आकुञ्चनक्रमेण 
उन्मुखीकरणम् | यथोक्तम् आथर्वणिकोपनिषत्सु कठवल्ल्यां 
चतुर्थवल्लिप्रथममन्त्रे

पराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयंभू-
स्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन् |
कश्चिद्धिरः प्रत्यगात्मानमैक्षद्
आवृत्तचक्षुरमृतत्वमश्नन् [क्: कश्चिद्धीमान् इति व्यावृत्तचक्षुरिति च 
पाठः | सर्वेषु मूलौपनिषदपुस्तकेषु मुद्रितेषु अमृतत्वमिच्छन् इति पाठः 
संदृश्यते |] ||

इति | प्रसृताया अपि वा कूर्माङ्गसंकोचवत् त्राससमये हृत्प्रवेशवच्च 
सर्वतो निवर्तनम् | यथोक्तम् 

प्. ४२) 

तदपोद्धृते नित्योदितस्थितिः [क्, ग्: नित्यस्थितिरिति पाठः] |

इति |

शक्तेर्विकासः अन्तर्निगूढाया अक्रममेव [क्: विकासोन्तर्विमूढाया अपि 
क्रममेव इति; ग्: विकासो मूढाया इति पाठः] सकलकरणचक्रविस्फारणेन

अन्तर्लक्ष्यो बहिदृष्टिर्निमेषोन्मेषवर्जितः |

इति | भैरवीयमुद्रानुप्रवेशयुक्त्या [भैरवीयमुद्रा खेचरीमुद्रा | 
तल्लक्षणं च यथा

मनः स्थिरं यस्य विनावलम्बनं
वायुः स्थिरो यस्य विनावरोधनम् |
दृष्टिः स्थिरा यस्य विनावलोकनं
स्यात्सैव मुद्रा विमला च खेचरी || इति |] बहिः प्रसरणम् | यथोक्तं 
कक्ष्यास्तोत्रे

सर्वाः शक्तीश्चेतसा दर्शनाद्याः
स्वे स्वे वेद्ये यौगपद्येन विष्वक् [ख्, ङ्: सम्यक् इति पाठः] |
क्षिप्त्वा मध्ये हाटकस्तम्भभूत-
स्तिष्ठन्विश्वाधार [क्, ग्: विश्वाकार इति पाठः] एकोऽवभासि ||

इति | श्रीभट्टकल्लटेनापि उक्तम् 

प्. ४३) 

रूपादिषु परिणामात् तत्सिद्धिः |

इति | शक्तेश्च संकोचविकासौ [क्: विकास इत्येकवचनपाठः] 
नासापुटस्पन्दनक्रमोन्मिषत्सूक्ष्मप्राणशक्त्या भ्रूभेदनेन [ख्: 
स्वाभेदेन क्रमेति; ग्: भ्रूभेदसमासादिता इति पाठः] 
क्रमासादितोर्ध्वकुण्डलिनीपदे प्रसरविश्रान्तिदशापरिशीलनम् 
अधःकुण्डलिन्यां च षष्ठवक्त्ररूपायां [ख्: षष्ठचक्ररूपाम् इति; ग्: 
वक्ररूपायामिति पाठः] प्रगुणीकृत्य शक्तिं तन्मूल-तदग्र##-

वह्नेर्विषस्य [षष्ठवक्त्रात्मनः शक्तेर्मूलभूर्वह्निः संकोचहेतुत्वात् 
प्रसरणात्मव्याप्तिहेतुर्विषं तयोर्मध्ये सृष्टिग्रन्थौ मध्यनाड्यात्मनि 
केवलमारोहावरोहविषयसंबन्धरहितं वायुपूर्णं वा 
मध्यनाडीस्थिताक्रमोच्चारानच्ककलात्मकप्राणभरितम् ईदृशं 
सुखमयं ह्लादात्मकं चित्तं भावनया क्षिपेत् ततः स्मरानन्देन युक्तो 
भवति सर्वविषयविस्मारकारणत्वात्कामानन्दस्य आनन्दान्तरेभ्यः परत्वात् इति 
|] मध्ये तु चित्तं सुखमयं क्षिपेत् |
केवलं वायुपूर्णं वा स्मरानन्देन युज्यते ||

इति | अत्र वह्निः अनुप्रवेशक्रमेण संकोचभूः विषस्थानम् प्रसरयुक्त्या 
विकासपदम् [ख्: प्रसरन्त्या विकासेति पाठः] विषॢ व्याप्तौ इति 
अर्थानुगमात् [ख्: अर्थावगमात् इति पाठः]

प्. ४४) 

वाहयोः - वामदक्षिणगतयोः [ग्: वामदक्षिणगत्योरिति पाठः] 
प्राणापानयोः छेदो - हृदयविश्रान्तिपुरःसरम् अन्तः 
ककारहकारादिप्रायानच्कवर्णोच्चारेण [क्: प्रायेणानच्कोच्चारेणेति; ख्: 
अनच्कवर्णोच्चारणे इति पाठः] विच्छेदनम् | यथोक्तं ज्ञानगर्भे

अनच्कककृतायतिप्रसृतपार्श्वनाडीद्वय-
च्छिदो विधृतचेतसो हृदयपङ्कजस्योदरे |
उदेति तव दारितान्धतमसः स विद्याङ्कुरो
य एष परमेशतां जनयितुं पशोरप्यलम् ||

इति |

आदिकोटिः हृदयम् अन्तकोटिः द्वादशान्तः तयोः प्राणोल्लासविश्रान्त्यवसरे 
निभालनं - चित्तनिवेशनेन [क्: चितिनिवेशनेनेति पाठः] 
परिशीलनम् | यथोक्तं विज्ञानभैरवे

हृद्याकाशे निलीनाक्षः पद्मसंपुटमध्यगः |
अनन्यचेताः सुभगे परं सौभाग्यमाप्नुयात् ||

इति | तथा 

यथा तथा यत्र तत्र द्वादशान्ते मनः क्षिपेत् |
प्रतिक्षणं क्षीणवृत्तेर्वैलक्षण्यं दिनैर्भवेत् [क्: वैलक्ष्यं दिनशो 
भवेदिति; ख्: वैलक्षण्यं क्षणैर्भवेत् इति पाठः] ||

प्. ४५) 

इति | आदिपदात् उन्मेषदशानिषेवणम् [ख्, ङ्: दशापरिशीलनं 
विशेषेणेति पाठः] | यथोक्तम् 

उन्मेषः स तु विज्ञेयः स्वयं तमुपलक्षयेत् ||

इति स्पन्दे | तथा रमणीयविषयचर्वणादयश्च संगृहीताः | यथोक्तं 
श्रीविज्ञानभैरवे एव

जग्धिपानकृतोल्लासरसानन्दविजृम्भणात् |
भावयेद्भरितावस्थां [ख्, ङ्: भैरवावस्थाम् इति] 
महानन्दमयो भवेत् [क्: सदानन्दस्ततो भवेदिति; महानन्दोदय इति मूले तु 
महान्दस्ततो भवेदिति पाठः] ||

गीतादिविषयास्वादासमसौख्यैकतात्मनः [क्: विषयास्वादात्समसौख्येति 
पाठः] |
योगिनस्तन्मयत्वेन मनोरूढेस्तदात्मता [क्, ग्: मनोरूढ्या तदेति 
पाठः] ||

यत्र यत्र मनस्तुष्टिर्मनस्तत्रैव धारयेत् [ख्: तुष्टिस्तत्र तत्रैव धारयेदिति 
पाठः] |
तत्र तत्र परानन्दस्वरूपं संप्रकाशते ||

इति | एवमन्यदपि आनन्दपूर्णस्वात्मभावनादिकम् अनुमन्तव्यम् | 
इत्येवमादयः अत्र मध्यविकासे उपायाः || १८ ||

मध्यविकासाच्चिदानन्दलाभः स एव च परमयोगिनः 
समावेशसमापत्त्यादिपर्यायः समाधिः तस्य नित्योदितत्वे युक्तिमाह

प्. ४६) 

समाधिसंस्कारवति व्युत्थाने भूयो
भूयश्चिदैक्यामर्शान्नित्योदित-
समाधिलाभः || १९ ||

आसादितसमावेशो योगिवरो व्युत्थाने अपि समाधिरससंस्कारेण क्षीव इव 
सानन्दं घूर्णमानो भावराशिं [क्: समाधिसंस्कारेति क्षीव इव 
चात्मानं पूर्यमाणभावेति च पाठः] शरदभ्रलवम् इव चिद्गगन एव 
लीयमानं पश्यन् भूयो भूयः अन्तर्मुखताम् एव समवलम्बमानो 
निमीलनसमाधिक्रमेण चिदैक्यमेव विमृशन् व्युत्थानाभिमतावसरे अपि 
समाध्येकरस एव भवति | यथोक्तं क्रमसूत्रेषु

क्रममुद्रया अन्तःस्वरूपया बहिर्मुखः समाविष्टो [क्: 
बहिर्मुखसमाविष्ट इति समस्तः पाठः] भवति साधकः | तत्रादौ 
[ख्: तत्र चेत्यस्ति | तत्रादौ इति वाक्यं (ङ० पुस्तकात्) उपन्यस्तम् |
] बाह्यात् अन्तः प्रवेशः आभ्यन्तरात् बाह्यस्वरूपे प्रवेशः [क्: 
बाह्यानुप्रवेशोऽभ्यन्तरादिति पाठः] आवेशवशात् जायते - इति 
सबाह्याभ्यन्तरोऽयं मुद्राक्रमः

इति | अत्रायमर्थः सृष्टि-स्थिति-संहृतिसंविच्च-

प्. ४७) 

क्रात्मकं क्रमं मुद्रयति स्वाधिष्ठितम् आत्मसात् करोति येयं [ख्: यैव 
इति पाठः] तुरीया चितिशक्तिः तया क्रममुद्रया अन्तरिति - 
पूर्णाहन्तास्वरूपया [क्: अन्तरितपूर्णाहन्तारूपयेति पाठः] 
बहिर्मुख - इति विषयेषु व्यापृतः अपि समाविष्टः - 
साक्षात्कृतपरशक्तिस्फारः साधकः - परमयोगी भवति | तत्र च 
बाह्याद् ग्रस्यमानात् विषयग्रामात् अन्तः - परस्यां चिति भूमौ 
ग्रसनक्रमेणैव प्रवेशः - समावेशो भवति | आभ्यन्तरात् 
चितिशक्तिस्वरूपात् [ग्: अभ्यन्तरस्थचितिशक्तिरूपादिति पाठः] च 
साक्षात्कृतात् आवेशवशात् - समावेशसामर्थ्यात् एव बाह्यस्वरूपे 
[क्: साक्षात्कृतावेशसामर्थ्यादेव बाह्येति; ङ्: 
साक्षात्कृतात्समावेशसामर्थ्यादेव बाह्येति पाठः] - 
इदन्तानिर्भासे विषयग्रामे वमनयुक्त्या [ख्, ङ्: वमनेतिस्थाने 
ग्रसनयुक्त्या इति पाठः] प्रवेशः - चिद्रसाश्यानताप्रथनात्मा 
समावेशो जायते - इति | सबाह्याभ्यन्तरः अयं नित्योदितसमावेशात्मा मुदो 
- हर्षस्य वितरणात् परमानन्दस्वरूपत्वात् पाशद्रावणात् विश्वस्य अन्तः

प्. ४८) 

तुरीयसत्तायां [क्: तुरीयदशायाः सत्तायामिति पाठः] मुद्रणात् च 
मुद्रात्मा क्रमः अपि सृष्ट्यादिक्रमाभासकत्वात् [क्: 
सृष्ट्यादिक्रमाभासरूपत्वात् च क्रम इति पाठः] तत्क्रमाभासरूपत्वात् 
च क्रम इति अभिधीयते इति || १९ ||

इदानीम् अस्य समाधिलाभस्य फलमाह

तदा प्रकाशानन्दसारमहामन्त्रवीर्या-
त्मकपूर्णाहन्तावेशात्सदा सर्वसर्ग-
संहारकारिनिजसंविद्देवताच-
क्रेश्वरताप्राप्तिर्भवतीति
शिवम् || २० ||

नित्योदिते समाधौ लब्धे सति प्रकाशानन्दसारा - चिदाह्लादैकघना महती 
मन्त्रवीर्यात्मिका - सर्वमन्त्रजीवितभूता पूर्णा पराभट्टारिकारूपा या 
इयम् अहन्ता - अकृत्रिमः स्वात्मचमत्कारः तत्र आवेशात् सदा 
कालाग्न्यादेः [ख्: सदाशिवान्तं कालाग्न्यादेरित्यादि; क्: सदा 
कालाग्न्यादीश्वरसतत्त्वकलान्तस्येति पाठः] चरमकलापर्यन्तस्य 
विश्वस्य यौ सर्गसंहारौ - विचित्रौ सृष्टिप्रलयौ तत्कारि यत् निजं 
संवि-

प्. ४९) 

द्देवताचक्रं तदैश्वर्यस्य प्राप्तिः - आसादनं भवति प्राकरणिकस्य 
परमयोगिन [क्: प्राकरणिकयोगिन इति पाठः] इत्यर्थः इति एतत् सर्वं 
शिवस्वरूपमेव इति उपसंहारः - इति संगतिः | तत्र यावत् इदं [क्, 
ग्: यदिदम् इति पाठः] किंचित् संवेद्यते तस्य संवेदनमेव स्वरूपं 
तस्यापि अन्तर्मुखविमर्शमयाः [ख्: अन्तर्मुखमया इति पाठः] 
प्रमातारः तत्त्वम् तेषामपि विगलितदेहाद्युपाधिसंकोचाभिमाना [ख्, 
ङ्: देहादिसंकोचेति उपाधि पदहीनः पाठः] अशेषशरीरा 
सदाशिवेश्वरतैव [क्: सदाशिवेश्वरता तत्रैवेति पाठः] सारम् अस्या 
अपि प्रकाशैकसद्भावापादिताशेषविश्वचमत्कारमयः श्रीमान् महेश्वर 
एव परमार्थः [क्: श्रीमहेशः परमार्थ इति पाठः] - नहि 
पारमार्थिकप्रकाशावेशं विना कस्यापि प्रकाशमानता घटते - स च 
परमेश्वरः स्वातन्त्र्यसारत्वात् आदि##-
पाठः] एतत्स्वीकृतसमस्तवाच्य [ङ्: तत्स्वीकृतेति पाठः] ##-
आनन्दमयसंभवापादादिति पाठः]

प्. ५०) 

परं परिपूर्णत्वात् [ङ्: परिपूर्णत्वेनेति पाठः] 
सर्वाकाङ्क्षाशून्यतया आनन्दप्रसरनिर्भरः अत एव अनुत्तराकुलस्वरूपात् 
[क्: अनुत्तराकुलसंभवापादनस्वरूपादिति पाठः] अकारात् आरभ्य 
शक्तिस्फाररूपहकलापर्यन्तं [ख्, ङ्: हकारपर्यन्तम् इति] 
[हकारो व्योमशक्तिरूपः हकला व्योमकला ततः परं किमपि नास्ति 
तत्सर्वत्रास्ति तत्र न किंचिदस्तीति भावः |] यत् विश्वं प्रसृतं क्षकारस्य 
प्रसरशमनरूपत्वात् [ग्: क्षकारस्याप्यप्रसररूपत्वात् अकारेति; क्: 
क्षकारस्यापिप्रसरणत्वात्तदिति च पाठः] तत् अकार-हकाराभ्यामेव 
संपुटीकारयुक्त्या प्रत्याहारन्यायेन अन्तः स्वीकृतं सत् 
अविभागवेदनात्मकबिन्दुरूपतया स्फुरितम् अनुत्तर एव विश्राम्यति - इति 
शब्दराशिस्वरूप एव अयम् अकृतको विमर्शः | यथोक्तं

प्रकाशस्यात्मविश्रान्तिरहं-भावो हि कीर्तितः |
उक्ता च सैव विश्रान्तिः सर्वापेक्षानिरोधतः ||

स्वातन्त्र्यमथ कर्तृत्वं मुख्यमीश्वरतापि च |

इति | एषैव च अहन्ता सर्वमन्त्राणाम् उदयवि-

प्. ५१) 

श्रान्तिस्थानत्वात् एतद्बलेनैव च तत्तदर्थक्रियाकारित्वात् महती वीर्यभूमिः 
[क्: महती वीर्यभूमिः इति वाक्यं नास्ति] | तदुक्तम्

तदाक्रम्य बलं मन्त्रा.......................... |

इत्यादि 

....................ट एते शिवधर्मिणः ||

इत्यन्तम् श्रीस्पन्दे | शिवसूत्रेषु अपि

महाह्रदानुसंधानान्मन्त्रवीर्यानुभवः 
[शब्दराशिस्फारात्मकपराहन्ताविमर्शो यस्य तस्य 
मन्त्रवीर्यस्यानुभवः स्वात्मतया स्फुरणं भवतीत्यर्थः |] (१उ० 
२२सू०)

इति | तदत्र महामन्त्रवीर्यात्मिकायां पूर्णाहन्तायाम् आवेशो - 
देहप्राणादिनिमज्जनात् तत्पदावाप्त्यवष्टम्भेन देहादीनां [क्: 
देहादीनामपि वा तद्रसेत्यादि पाठः] नीलादीनामपि तद्रसाप्लावनेन 
तन्मयीकरणम् | तथा हि - देहसुखनीलादि यत् किंचित् प्रथते अध्यवसीयते 
[ख्: व्यवसीयते इति पाठः] स्मर्यते संकल्प्यते वा तत्र सर्वत्रैव 
भगवती चितिशक्तिमयी प्रथा भित्तिभूतैव स्फुरति - तदस्फुरणे कस्यापि 
अस्फुरणात् इति उक्तत्वात् | केवलं तथा स्फुरन्त्यपि सा तन्मायाशक्त्या

प्. ५२) 

अवभासितदेहनीलाद्युपरागदताभिमानवशात् [क्, ग्: 
उपरागेदन्ताभिमानेति पाठः] भिन्नभिन्नस्वभावा इव भान्ती 
ज्ञानसंकल्पाध्यवसायादिरूपतया मायाप्रमातृभिः [क्, ग्: 
रूपताप्रमातृभिरिति पाथः] अभिमन्यते वस्तुतस्तु एकैव असौ चितिशक्तिः | 
यथोक्तम् 

या चैषा प्रतिभा तत्तत्पदार्थक्रमरूषिता |
अक्रमानन्तचिद्रूपः प्रमाता स महेश्वरः [क्: प्रमाता परमेश्वर इति 
पाठः] ||

इति | तथा 

मायाशक्त्या विभोः सैव भिन्नसंवेद्यगोचरा |
कथिता ज्ञानसंकल्पाध्यवसायादिनामभिः ||

इति | एवम् एषा सर्वदशासु एकैव चितिशक्तिः विजृम्भमाणा यदि 
तदनुप्रवेश-तदवष्टम्भयुक्त्या समासाद्यते तत् तदावेशात् 
पूर्वोक्तयुक्त्या करणोन्मीलननिमीलनक्रमेण सर्वस्य सर्वमयत्वात् 
तत्तत्संहारादौ [ग्: तत्समाधाविति पाठः] अपि सदा 
सर्वसर्गसंहारकारि यत् सहजसंवित्तिदेवताचक्रम् [ख्, ङ्: यन्निजं 
संविद्देवेति पाठः] - अमायीयान्तर्बहिष्करणमरीचिपुञ्जः तत्र 
ईश्वरता [क्: ईश्वरत्वसाम्राज्यपरभैरवात्मा इति पाठः] -

प्. ५३) 

साम्राज्यं परभैरवात्मता तत्प्राप्तिः भवति परमयोगिनः | यथोक्तम् -

यदा त्वेकत्र संरूढस्तदा तस्य लयोद्भवौ |
नियच्छन्भोक्तृतामेति ततश्चक्रेश्वरो [ख्: तदा चक्रेश्वर इति 
पाठः] भवेत् ||

इति | अत्र एकत्र इति 

एकत्रारोपयेत्सर्वम् ............................. |

इति | चित्सामान्यस्पन्दभूः [ङ्: इतिवत्सामान्येति; क्: सामान्यभूरुन्मेषेति 
पाठः] उन्मेषात्मा व्याख्यातव्या [ख्: व्याख्याता इति पाठः] | 
तस्य इति अनेन

पुर्यष्टकेन संरुद्ध............................. |

इति | उपक्रान्तं पुर्यष्टकम् एव पराम्रष्टव्यम् न तु यथा विवरणकृतः 
एकत्र सूक्ष्मे स्थूले शरीरे वा इति व्याकृतवन्तः | स्तुतं च मया

स्वतन्त्रश्चितिचक्राणां चक्रवर्ती महेश्वरः |
संवित्तिदेवताचक्रजुष्टः कोऽपि जयत्यसौ ||

इति | इतिशब्द उपसंहारे यत् एतावत् उक्तप्रकरणशरीरं तत् सर्वं शिवम् - 
शिवप्राप्तिहेतु-

प्. ५४) 

त्वात् शिवात् प्रसृतत्वात् [ग्: शिवात्मसतत्त्वात् इति पाठः] 
शिवस्वरूपाभिन्नत्वात् च शिवमयमेव इति शिवम् ||

देहप्राणसुखादिभिः प्रतिकिलं संरुध्यमानो जनः 
पूर्णानन्दघनामिमां न चिनुते माहेश्वरीं स्वां चितिम् |
मध्येबोधसुधब्धि विश्वमभितस्तत्फेनपिण्डोपमं [ङ्: 
विश्वमखिलमिति पाठः]
यः पश्येदुपदेशतस्तु [ङ्: यः पश्यत्युपदेशत इति पाठः] कथितः 
साक्षात्स एकः शिवः ||

येषां वृत्तः शांकरः शक्तिपातो
येऽनभ्यासात्तीक्ष्णयुक्तिष्वयोग्याः [क्, ग्: युक्तिष्वतीक्ष्णा इति पाठः] 
|
शक्ता ज्ञातुं नेश्वरप्रत्यभिज्ञा-
मुक्तस्तेषामेव तत्त्वोपदेशः ||

समाप्तमिदं प्रत्यभिज्ञाहृदयम् ||

कृतिस्तत्रभवन्महामाहेश्वराचार्यवर्यश्रीमदभि##-

शुभमस्तु ||




###########   END OF FILE  #######